Descargar PDF
Regresar a lista de cuentos

Kenijkatsa kuatochi asito pan meetstli Como llegó el conejo a la luna

Texto Moisés Bautista Cruz, basado en un relato de la tradición oral nahua de la Huasteca

Ilustraciones -

Lengua náhuatl

Nivel Nivel 3

Contar el cuento completo El audio no está disponible actualmente.


Kiijtoua uajkajkiya, se milchijketl kinekiyaya milchiuas, uajka pejki tlayi ininuaya tekipanouanij. Tekipanokej se tonal, uan ika tiokatl mosiajkajkej, teipa yajkejya inincha. Kikajtejkej nochi tlaxtok, nochi tlanempachijtejkej kampa kichiuasej mili, nochi tlamaxintejtejkej, nochi tlalchi kikajtejkej para mauaki xiuitl.

Se comenta, que hace mucho tiempo, un campesino tenía el deseo de cultivar el campo, entonces comenzó a tumbar el monte, apoyado de unos peones. Trabajaron durante un día, por la tarde descansaron un poco, y después marcharon a sus casas. Dejaron todo limpio, tumbaron toda la yerba tirada, dejaron todo limpio en el terreno donde pretendían hacer la milpa, derribaron todo, toda la yerba la dejaron en el suelo para que secara rápidamente.


Ual mostla ika ijnalok sampa yajkej mila, uan kiitatoj sempa eltok iuikal, sempa chamantok xiuitl,uejka sempa pejkej tlayij, tlaxkej nochi se tonal, uan tiotlak kema tlankejya tlayij, sempa kuali tlamaxintejkej nochi tlalchi kikajtekej para ma kuali uaki xiuitl.

Por la mañana del día siguiente volvieron a la milpa donde habían limpiado, y cual sorpresa la yerba que habían cortado nuevamente había retoñado, había vuelto a retoñar toda la yerba. Entonces comenzaron a cortar la yerba, tardaron todo un día limpiando de nuevo, y en la tarde cuando terminaron de cortar, dejaron tirada la yerba en el suelo para que secara rápido.


Pan eyi tonali sempa yajkej mila, uan kiitatoj san yaya kuatitla, sempa chamantok xiuitl. Achi kualani milchijketl una motsontekouauanaj: “¿Kenke, kejni tlaeli? ¿Ajkiya kichiua?” Moyoltetili uan sempa pejki tlayi ika tekipanouanij, san kena nama ni milchijketl moijli, “nama nijtlajpiyas nimokauas ika tiotlak uan kejni nijpantis kenke kejnopa tlaeli”. Uejka motlaati, uan kema ya kuali tiotlak kema ixtlatlayoua, kiitak uala se kuatochi, uitontiuala uitontiuala moseuiko.

Al tercer día fueron nuevamente a la milpa, y otra vez la yerba estaba como siempre, como si nadie hubiera echado mano. Molesto el campesino y rascándose la cabeza se pregunta: “¿Porqué ocurre esto? ¿Quién lo hace?” Se serenó y comenzó nuevamente a tumbar la yerba junto con sus peones, solo que esta vez pensó “ahora voy a vigilar, me quedaré hasta tarde, y así sabré porqué ocurre esto”. Entonces se escondió entre los matorrales, y ya más tarde cuando comenzaba a oscurecer, vio aparecer un conejo que venía brincando, hasta llegar a sentarse quietamente.


Ni milchijketl san tlamajtok, san tlakaktok, para kimatis tlen kichiuas kuatochi. Uejka ni kuatochi pejki kinkamanaljuiya ni xiuitinij: “Kuatinij, xiuitinij, kuamekatinij, ximeuakaya, ximotlalanaka, xielikaj ken ipa ineltoyaj”. Uejka ni milchijkel kiijto: “Ahhh, nama nimatiya ajkiya kiajni tlachiua. ¿Kenke kejnopa titlachiua? Uan na tlauel nitekititok uan nitominpolojtok pampa mojmostla nitekipanojtok ika tekipanouanij uan nikintlaxtlauia, uan ni kampa nitlaxtok ken ipa kuatitlamitl; nama para timatis nimitskuauitekis”.

El campesino permaneció callado para saber qué es lo que hace el conejo. Entonces este conejo comenzó hablarles a las plantas: “Arbustos, yerbas, bejucos, levántense ya, párense, revivan, vuelvan como estaban”. Entonces el campesino, asombrado, se dijo en silencio: “ Ahh ya sé ahora quién hace esto, y salió a su reclamo al conejo: “¿Por qué haces esto?, y yo he trabajado mucho, y he gastado mucho para limpiar diariamente estas tierras con mis ayudantes, y cuando vengo encuentro igual, la milpa llena de yerbas y arbustos; para que aprendas te golpearé”.


Nopa kuatochi san tlakaktok. Kema kiitak mosisinijkiya milchijketl uan kitlalanki se kuauitl uejka kuatsajtsik uan kiijli: “Ximochiya tlai, amo xikualani, nimitsijlis, kenke kejni ni tlachiua. Xijkaki, ayojkana tiuajkauasej pan ni tlaltipaktli, tipoliuisejya, yeka ayojkana elis tlen tijtokas pan ni mili, ayojkana tlen mochiuas pan ni tlali. Uala se ueyi atl, nochi tlen eltok nika atokos. Mas kuali xijchiua tlen na nimitsijlis: xijchiua se ueyi akali, kampa tikinkalakis mochaneuaj, nopona tikalakis nochi tlen inkiuiasej, uan kema titlamisa tijchiua akali, tijtsakuas kuali, kuali tikilpis, ma amo kalaki atl. San kena tinechkauas ma nojkiya niya ika inmojuantij, maske ipaniko ni akali nimoseuis, no niyas, nitlejkos uejkapa, uajka xijchiua tlen nimitsijliya, pampa pan se ome tonati peuasa atemistli, ualas miyak atl, uan ni akali tlejkos nel uejkapa asta kiasiti iluikatl, kejni techpantis. Yeka na ayojkana nineki xijtekiti, yeka nikinijliya kuatinij uan xiuitinij ma meuakayaj, ma eltokaj ken ipa eltoyaj. Yeka amo xiualani, pampa kejni nitlachiua ni se tlanauatili tlen itstok uejkapa, ximoisiuilti xipeualti xijchiua ni akali pampa peuasa uetsi atl, tipoliuisejya”.

El conejo solo escuchaba el reclamo del campesino. Cuando vio que este estaba muy enojado y levantó un palo, le gritó y le dijo: “Espera hombre, no te enojes, te diré porque hago todo esto. Escucha, ya no estaremos mucho tiempo en la tierra, pereceremos, es por eso que ya no producirá la tierra, ya no habrá más que hacer en ella. Viene un gran diluvio, todo lo que hay en la tierra perecerá. Es mejor que hagas lo que yo te indico: haz una gran canoa, en donde entrarás con tu familia, meterás todo lo que ocupes y lo que comerás mientras pase el diluvio, una vez termines la canoa, la amarras muy bien de tal modo que no le entre agua. Solo te pediré algo, que también me permitas ir en tu canoa, aunque sea encima de ella, ahí iré, ahí me sentaré para subir con ustedes. Haz lo que te digo porque en un par de días comenzará a llover, llegará mucha lluvia, y esta canoa debe subir hasta llegar al cielo, esto es lo que sucederá. Por esta razón ya no debes trabajar, es por eso que les digo a las plantas que vuelvan a su hábitat, ya nadie las molestará. Te pido no te enojes, por lo que hago es una encomienda que traigo de allá arriba, así que apúrate, comienza a construir la canoa, porque pronto comenzará la lluvia y todo terminará.”


Uajka ni milchijketl kinankili kuatochi: “Uajka tlaskamati, tinechilkiya uan na axnijmati, na nimilchiua pampa nineki nijpiyas tlen nijkuas, tlan nama elis ken ta tikijtoua, uajka kena nijchiuas akali.” Uan ajkino kineltokak tlen ni kuatochi kiijli.

Entonces el campesino contestó al conejo: “Te agradezco que me hayas informado de este fenómeno, pues realmente no lo sabía, yo tenía el deseo de cultivar la tierra aun, para que no falte la comida en la casa, pero si dices que esto ocurrirá, entonces apuraré a construir la canoa.” Y así el campesino le creyó al conejo.


Uan kejnopa panok. San tlen kiijto kuatochi yaya nopa panok, pejki tlaauetsi, uan pejki tlaatemi, nojua motlaloyaya atl pan atlajtli teipa pejki tlejko atl. Nopa akali pejki moyaualojti ipan atl, uan nopa kuatochi tlatskitok iixko, uan asito asta ne iluikatl. Uan kema kiitak nechka istojka meetstli uitonki uan moseuito iixko, kejki kipuaj tlen achtouimej.

Y así pasó. Todo lo que dijo el conejo ocurrió, comenzó a llover cada vez más fuerte, escurría el agua por los arroyos y después comenzó a inundarse. Echaron la canoa al agua y daba vueltas, en ella el conejo agarrado y así fue como llegó el conejo al cielo. Y cuando vio que estaba cerca de la luna brincó y se sentó en ella, así dicen que pasó.


Uan kema tlanki nitlapoljuili, nochi maseualmej katli kalaktoya pan akali, kiskejya. Uan temokejya pan tlaltipaktli pampa ni atl temojka, kema tlachiyakoj onka miyak nakatl, nochi tlapiyalmej, yolkajmej, (piyomej, palachmej, pitsomej, uakaxmej) nochi miktokej. Uankino kejni, kiijtojekej: “Nama titlakuasej, tijkuasej ni katli miktokejya pampa ayojkana kintlastlaj, ayojkana aka iaxka. San kena tijchiuasej tlitl ika kuaitl uan tikixkasej nakatl uan tijkuasej” kejnopa kichijkej.

Cuando terminó esta inundación y bajó el agua, las personas que estaba en la canoa salieron. Y bajaron a la tierra pues el agua había bajado. Al llegar a la tierra descubrieron que todo ser vivo que habitaba en ella había perecido (pollos, guajolotes, cerdos, vacas), todos habían muerto. Y entonces dijeron: “Ahora comeremos, comeremos de estos animales muertos, porque de nadie es, solo que necesitamos hacer fuego con leña, para cocer la carne y comer”, y así lo hicieron.


Panok se ome tonati ininteko tlatitlanki ma akajya tlachiyati, ajkiya inijuantij itstokej nama pan tlaltipaktli. Uan katli kititlankej ayojakana mokuapki. Uankino kititlankej seyok uan nama kiijlijkej ma amo asi, san matlachiya ika echkapa, uajka nopa katli kititlankej kinitak ni maseualmen san tlakuajtokej, kikua nopa nakatl.

Pasaron dos días, su Dios ordenó que alguien bajara a la tierra para que revisara quienes habitan la tierra. Y al que enviaron ya no regresó al cielo. Entonces el Dios envió a otra persona y le indicó que no bajara a la tierra, solo que observara desde lejos. Así lo hizo, entonces se percató que había gente y que estaban comiendo a gusto la carne de los animales muertos.


Yeka ni ininteko kualanki uan kinkuepki tsopilomej, yeka nama ni tsopilomej axtlen kikuaj sanok nakatl xoxouik. Kejni mopua, kejni kiijtoua panok. Uan kejni tlami nitlatempoualistli.

Al Dios no le agradó esta noticia y se molestó. Y como castigo los convirtió en zopilotes carroñeros, quienes de aquí en adelante no comerían otra cosa más que la carne cruda de los animales muertos. Así, lo cuentan nuestros antepasados. Y así termina este cuento.


Texto: Moisés Bautista Cruz, basado en un relato de la tradición oral nahua de la Huasteca
Ilustraciones: -
Lengua: náhuatl
Nivel: Nivel 3
Fuente: Tradición oral nahua de la Huasteca
Opciones
Regresar a lista de cuentos Descargar PDF